Mindfulness, in de traditie van Jon Kabat-Zin, is een seculiere meditatie-traditie waarbij concentratie op de ademhaling gecombineerd wordt met andere oefeningen zoals de body-scan, mindful yoga, mindful eten, een dagboek bijhouden over emotionele gebeurtenissen (positief en negatief) enzovoorts. Het is seculier in de zin dat er geen enkele vorm van religie of zingeving wordt opgedrongen of zelfs aangeboden.
MBSR en Mindfulness: een training
Bij een MBSR (Mindfulness Based Stress Reduction) hoort ook een stuk psycho-educatie. Hier wordt basale kennis over emoties en de omgang met gedachten gedeeld.
MBSR is een training, een structureel opgezet achtweeks programma waar meditatie een belangrijke rol in speelt. Voor mensen met een Boeddhistische achtergrond kan het een goede manier zijn om een dagelijkse meditatie-praktijk op te starten en mindfulness in het dagelijks leven te integreren. De trainer biedt meer begeleiding dan je in een Boeddhistische sangha krijgt en de deelnemer spreekt van tevoren met zichzelf af dat er minstens een uur per dag geïnvesteerd wordt. Die combinatie maakt MBSR zo krachtig.
Hoewel MBSR op het Boeddhisme geïnspireerd is, is het zelf geen Boeddhisme. Er zitten ook invloeden in uit de moderne Westerse psychologie. MBSR is bewezen effectief in het helpen omgaan met stress en de meeste mensen worden (op den duur) gelukkiger door deze beoefening. Het gaat bij Mindfulness in de eerste plaats om een manier van leven waarbij je leert je gedachten en emoties onder ogen te zien en er daardoor gezonder mee om te leren gaan. Dat is confronterend, maar voor de meeste mensen heel gezond.
Meditatie
Meditatie is een breder woord: het wordt gebruikt voor zowel analytische meditatie (het nadenken over een inspirerend gedicht bijvoorbeeld) als concentratie-meditatie en allerlei oefeningen die met beide iets gemeen hebben. Meditatie oefeningen bestaan niet alleen in het Boeddhisme, maar ook in Christendom, Jodendom, Islam en Hindoeïsme. Ik heb zelf de mystieke meditatie oefeningen uit het Oosterse Christendom altijd erg inspirerend gevonden, bijvoorbeeld. Descartes’ ‘Meditation’ is een filosofisch werk.
Boeddhisme
Het Boeddhisme is in Nederland vertegenwoordigd in allerlei stromingen. De grootste zijn: Zen, Thich Nhat Hanh, Tibetaans Boeddhisme en Vipassana. Zen is een uit Japan afkomstige vorm waarin Boeddhisme met Taoisme vermengd is geraakt. Thich Nhat Hanh onderwijst in Frankrijk zijn eigen verzie van Vietnamees Boeddhisme. Het Tibetaans Boeddhisme wordt onderwezen in het Maitreya Instituut (Gelugpa), bij Rigpa (Sogyal Rinpoche), als Dzog Chen en in allerlei kleinere centra. Vipassana is een afgeslankte versie van het Theravada Boeddhisme.
Al deze stromingen hebben hun eigen meditatietraditie. Elk zal ook het woord ‘meditatie’ anders definiëren. Jammer genoeg is het Boeddhisme in Nederland ingeburgerd op een nogal verzuilde manier. Dat betekent dat de meeste Boeddhisten alleen van hun eigen stroming kennen. Zelfs Boeddhistische leraren onderwijzen en schrijven vaak alsof hun versie van het Boeddhisme maatgevend is voor al het Boeddhisme. Dit probleem wordt ook weerspiegeld in bladen die zichzelf presenteren alsof ze boven die verschillen staan.
Wat al deze Boeddhistische stromingen gemeen hebben is echter dat ze Boeddhistisch zijn. Dat wil zeggen dat ze buigen op een 2500 jaar oude traditie en overlevering met bij behorende Boeddhistische psychologie, verhalen en mythen, gebruiken en geloofsinhouden. Veel Boeddhisten geloven bijvoorbeeld, zoals de Boeddha dat ook onderwees, in wedergeboorte en karma. Boeddhisten nemen dagelijks of regelmatig toevlucht in de Drie Juwelen. Mahayana Boeddhisten (Zen, Tibetaans Boeddhisme, Thich Nhat Hanh) oefenen daarnaast in universeel mededogen ook wel Bodhicitta (de verlichtingsgeest) genoemd.
Het Boeddhisme kenmerkt zich vervolgens door de filosofie van zelfloosheid (anatta, anatma). De moderne neurologie bevestigt dit: het gevoel van ‘ik’, dat er ergens in mij een centrale figuur is die de baas is over de rest, is een illusie. Sommige seculiere mindfulness docenten benadrukken dit aspect ook, hoewel het realiseren hiervan voor de meeste mensen niet bepaald vanzelf gaat en het als meditatie onderwerp geen plek heeft in de MBSR cursus.
Conclusie: Mindfulness en MBSR vs Spiritualiteit
De gemiddelde mindfulness docent zal haar leerlingen hier niet mee lastig vallen tijdens een MBSR cursus, zelfs al is ze zelf Boeddhist. Zoals gezegd: Mindfulness is seculier, in de zin dat het niet gaat over geloof, maar over ervaren en zelfkennis. Hoogstens wordt een enkele keer een uit het Boeddhisme afkomstig beeld of kort verhaal geïntroduceerd om duidelijk te maken wat er wordt bedoeld.
MBSR is dus niet zweverig. Het is een combinatie van westerse psychologie en oosterse technieken, gegoten in een modern jasje: een training waarbij een flinke persoonlijke investering gevraagd wordt.